مطالعه زیرساختارهای تعیین‏کننده اثربخشی توسعه مالی بر رشد اقتصادی در ایران

مدت مدیدی است که بسیاری از پژوهشگران به رابطه میان توسعه مالی و رشد اقتصادی علاقمند هستند. اما همچنان یک سئوال پابرجاست: اگر توسعه مالی تا این حد برای رشد خوب است، چرا بسیاری از کشورها به لحاظ مالی توسعه‏نیافته هستند؟ به تعبیر دیگر، چرا برخی اقتصادها سیستم‏ها و بازارهای مالی کارآمد را توسعه داده‏اند، در حالی که سایرین خیر؟ یکی از مسائلی که در این ارتباط بسیار بر آن تأکید شده است اما تأثیر آن را رابطه توسعه مالی و رشد اقتصادی مستقیماً مورد بررسی قرار نگرفته است، توجه به زیرساختارهایی است که می‏توانند در اثربخشی توسعه مالی بر رشد اقتصادی نقشی تعیین‏کننده ایفاء کنند. تحقیق حاضر با بکاگیری الگوی تصحیح خطای برداری به انجام آزمون علّیت سه‏متغیره میان رشد اقتصادی و شاخص‏های منتخب توسعه مالی و نیز شاخص چندبُعدی توسعه مالی که با استفاده از روش تجزیه مولفه‏های اصلی استخراج شده است، با لحاظ نمودن زیرساختارهایی از جمله درجه باز بودن تجاری، سرمایه انسانی، نرخ تورم، مالکیت دولتی بانک‏ها، ساختار مالی، درآمدهای نفتی دولت و نیز شاخص صدور چک‏های بلامحل پرداخته است. یافته‏های این تحقیق گویای آن است که بر خلاف نتایج آزمون علّیت دومتغیره که علّیت معکوس از رشد اقتصادی به توسعه مالی را نشان می‏دهد، نتایج آزمون علّیت سه‏متغیره با حضور شاخص درجه باز بودن تجاری این ادعا را بجز در مورد شاخص بدهی‏های نقدی رد می‏کند و در مورد نسبت دارایی‏های بانک‏های تجاری به تولید ناخالص داخلی نیز رابطه علّیت معکوس تضعیف می‏شود. همچنین، نتایج آزمون سه‏متغیره با حضور شاخص سهم درآمدهای نفتی دولت و نیز نرخ تورم، این حالت انفعالی را در مورد برخی از شاخص‏های توسعه مالی رد کرده و در مورد سایر شاخص‏ها نشان می‏دهد که این رابطه علّی یک‏طرفه تضعیف می‏شود. در حضور شاخص صدور چک‏های بلامحل نیز این حالت انفعالی در مورد شاخص‏های توسعه مالی به استثنای شاخص‏های مرتبط با دارایی‏های بانک مرکزی و بانک‏های تجاری رد می‏شود و همچنین هیچ گونه رابطه علّی از سمت شاخص‏های توسعه مالی به رشد اقتصادی در ایران به دلیل فقدان سطوح کافی اعتماد مشاهده نمی‏شود. نتایج آزمون علّیت سه‏متغیره با حضور شاخص مالکیت دولتی بانک‏ها نیز این ادعا را بجز در مورد دارایی‏های بانک‏های تجاری رد می‏کند. در مورد شاخص ساختار مالی بانک‏محور نیز هر چند که نتایج الگوی دومتغیره در اکثر برازش‏های سه‏متغیره در مورد شاخص‏های تکی رد می‏شود اما در مورد شاخص چندبُعدی توسعه مالی، آزمون علّیت سه‏متغیره نیز انفعال سیستم مالی ایران در فرایند رشد اقتصادی کشور را تأیید می‏کند. نتایج آزمون علّیت سه‏متغیره با لحاظ نمودن درصد شاغلان دارای تحصیلات عالی از کل شاغلان به عنوان شاخص سرمایه انسانی، با سایر زیرساختارها متفاوت است و نه تنها این حالت انفعالی را به جز در مورد شاخص نسبت مطالبات سیستم بانکی از بخش خصوصی به کل اعتبارات سیستم بانکی رد می‏کند، بلکه گویای آن است که توسعه مالی در حضور سرمایه انسانی علّت رشد اقتصادی بوده است.